MỖI NGƯỜI MỘT THẾ GIỚI

Với tư tưởng Duy Thức Tông, triết học Phật Giáo đem đến cho con người một quan niệm bất ngờ về vũ trụ và con người. Con người là một cá thể có một “quá khứ” bắt đầu từ vô thủy [vô thủy lại có nghĩa là không có bắt đầu]. Dòng tâm thức của mỗi cá thể đó thu nhận kinh nghiệm qua vô số đời sống và tàng chứa chúng trong một thể mà ta gọi là Alaya Thức. Dưới tác dụng của vô minh, của chủng tử, của nghiệp lực, thức Alaya biến hiện làm cho cá thể đó cảm nhận có thế giới bên ngoài như một thực thể khách quan và có đời sống của chính mình, của người nhận thức chủ quan.

Mỗi cá thể thông thường lại chấp chặt/ nhất quyết thế giới đó là thực có, bản thân mình là một cái tôi Thực có. Qua đó mà có thể lại thu nhận thêm kinh nghiệm, tạo tác thêm ước vọng, bồi dưỡng thêm năng lực, tăng trưởng thêm Nghiệp lực… và tiếp tục chứa chấp nó vào trong thức Alaya. Thức này thường hằng, siêu việt trên sự sống chết.

Sau khi thân vật chất [cơ thể] của cá thể chết, Alaya thức lại dẫn đến sự tái sinh và vòng tròn bất tận đó không bao giờ chấm dứt.

Theo cách phân loại của phương Tây thì Duy Thức Tông là một học thuyết “duy tâm”. Thế nhưng ta cần phân biệt là triết học phương Tây vốn phân chia tâm - vật theo cách của Descartes, cho rằng có một đường ranh giới rõ nét giữa thế giới bên ngoài và bên trong.

Còn Duy Thức Tông xem thức là nguồn gốc của cả “tâm” lẫn “vật” [Hiểu tâm và vật theo phương Tây], bao trùm cả hai lĩnh vực. Hơn thế nữa Duy Thức Tông cũng tự nhận là lý thuyết của thực tại tương đối, nhấn mạnh rằng bản thân thức cũng không có tự tính, thức cũng không thực có. Trong Duy Thức Tông, chữ “Duy” là cốt “ngăn kẻ phàm phu chấp nhất định có sắc lìa khỏi thức”.

Duy Thức là phương tiện, nói “duy thức” nhưng không “duy” cái gì cả. Vì lẽ đó ta không nên liệt Duy Thức Tông là một trường phái duy tâm theo định nghĩa của phương Tây. Thực tế là, muốn hiểu tư tưởng phương Đông ta cần phải từ bỏ cách đặt vấn đề tâm - vật của phương Tây.

Sau đây, ta hãy vận dụng Duy Thức Tông để thử hiểu một số vấn đề của con người và thế giới hiện tượng, trên cơ sở thực tại tương đối.

Nếu thế giới là biến hiện của Alaya thức của mỗi cá thể thì phải chăng mỗi con người có một thế giới riêng?

Nếu thế, thì làm sao quan niệm được đời sống trong xã hội chung, thì quan niệm thế nào về những biến cố xảy ra chung cho một nhóm người hay cho cả một quốc gia, cả nhân loại?

Theo vũ trụ quan của triết học Phật Giáo, chúng ta thuộc về “loài người”, một trong sáu loài của thế giới ham muốn, mong ước/ Desire Realm. Bản thân thế giới ham muốn cũng chỉ là một trong ba cõi: Desire Realm/ Thế giới ham muốn/ mong ước/ Cõi dục giới; Sắc Giới/ Form Realm và Vô Sắc Giới/ Formless Realm.

Điều đó có nghĩa là số lượng và sự khác biệt của chúng sinh, con người hay loài hữu tình trong vũ trụ của triết học Phật Giáo là vô cùng lớn rộng. Loài người có những đặc tính giống nhau, có chung mức độ khá giống nhau về Nghiệp và thuật ngữ [triết học] Phật Giáo gọi là “cộng nghiệp”. Cộng nghiệp làm cho loài hữu tình, con người chứng nghiệm như nhau về các biến cố ngoại cảnh và tự thân.

Thí dụ:

Con người có một cộng nghiệp làm kiếp người nên thân thể của họ giống nhau, với tất cả các bộ phận, với những số lượng chính xác về cơ bắp và khớp xương, về các cơ quan nội tạng, về sự vận động của cơ thể…

Về mặt tâm lý thì con người cũng giống nhau trên rất nhiều bình diện mà chính Duy Thức học cũng đã đi rất sâu và mô tả rất chính xác các trạng thái của tâm. Sự giống nhau về thể chất và tâm lý của loài người là cơ bản của những ngành y khoa, tâm lý, triết lý… mà Đông Tây đều có. Đó là sự tương đồng.

Còn sự khác biệt giữa người và người thì vô cùng tận, điều mà ai cũng biết. Có thể nói trên Trái Đất hàng tỉ người sống nhưng không ai giống ai, về thể chất cũng như tâm lý.

Vấn đề nêu trong chương này là hàng tỷ người thì phải có hàng tỷ thế giới, theo quan niệm Duy Thức?

Tại sao ta chỉ thấy có một thế giới duy nhất?

Hãy lấy một ẩn dụ để soi sáng vấn đề một hay nhiều:

Người lái xe thông thường như chúng ta nếu gặp đèn đỏ thì ngừng, đèn xanh thì chạy. Một người lái xe bị bệnh loạn sắc, không phân biệt được màu sắc thì như thế nào?

Cách phân biệt của người đó là, thấy đèn “nằm trên sáng” (đèn đỏ) thì ngừng, “nằm dưới sáng” (đèn xanh) thì chạy. Cuối cùng, người đó và chúng ta đều hành xử như nhau, giữ đúng luật đi đường. Thậm chí người đó cũng gọi là “đèn xanh đèn đỏ” mặc dù họ không thấy màu xanh đỏ. Nhìn người đó hẳn ta nghĩ rằng anh ta thấy cột đèn giao thông y như mình. Thế nhưng thực tế hoàn toàn khác. Người đó và chúng ta, mỗi người thấy “một cột đèn giao thông” riêng. Từ đó ta có thể khẳng định, hành xử và ngôn ngữ như nhau chưa chắc nói lên mỗi người nhìn thế giới như nhau.

Tương tự như thế, giả định rằng, tất cả khán giả một trận bóng đá đều khen trận đấu hay. Nhưng liệu tất cả đều thấy giống nhau? Người biết luật việt vị mới thấy lỗi việt vị. “Thế giới” xuất hiện khác nhau đối với hai người, nó xuất hiện đúng như ta biết về nó. HLV bóng đá lại thấy nhiều hơn chúng ta, ông biết cá tính và khả năng của từng cầu thủ, hầu như ông biết trước điều gì sẽ xảy ra, ông thấy một lúc 22 người trên sân. “Thế giới” của ông phức tạp và sâu sắc hơn thế giới của chúng ta. Tương tự như thế, người nhạc trưởng dàn nhạc nghe rõ từng nhạc khí, cảm nhận sâu xa về một bản giao hưởng khác với cúng ta. Vị kiến trúc sư nhìn một tòa nhà với đầy đủ chi tiết của nó, không giản đơn như chúng ta.

Ai cũng nói đóa hồng này đẹp, nhưng làm sao tôi biết bạn cảm nhận nó như tôi. Nói chung, mỗi người nhận thức thế giới một cách khác, chứng thực nó một cách khác. Nếu có hàng tỷ người trên thế giới thì có đúng hàng tỷ sự chứng thực về thế giới. Đóa hồng của chúng ta là cả một thế giới đối với loài ong. Ta đoán như thế nhưng không ai biết chắc chắn vì chúng ta không phải là ong. Điều chắc chắn là, loài ong và chúng ta đều là [sinh vật] “hữu tình” cả, cùng sống trong thế giới ham muốn/ cõi dục giới/ Desire Realm cả.

Tác giả: Nguyễn Tường Bách.
Hiệu đính: Nguyễn Trọng Nghĩa.
Trích trong: LƯỚI TRỜI AI DỆT.