KHÔNG THỂ YÊU NƯỚC TRONG SỰ VÔ MINH

Người Nhật Bản nổi tiếng trong lịch sử nhân loại là dân tộc đọc sách vào bậc nhất thế giới. Quyển Self-help (Tự lo) của Samuel Smiles từng là best-seller tại Anh quốc, Hiệp Chúng Quốc (U.S), bán được 250,000 quyển cuối thế kỷ 19 nhưng khi được dịch sang tiếng Nhật đầu thời Minh Trị (1868) bán được 1 triệu bản. Một con số không thể tin được vì dân số Nhật Bản lúc đó khoảng 30 triệu người. 

Quyển "Khuyến học" của Phúc Trạch Dụ Cát (Fukuzawa Yukichi) cũng bán trên 1 triệu bản. Quyển "Thoát Á luận" (Depart from Asia) cũng vậy. 

Sự tò mò của người Nhật có thể nói là vô hạn. Thời Minh Trị, công ty TNHH đầu tiên ra đời là công ty nhập khẩu và kinh doanh sách Maruzen. Sách là nền tảng tri thức để chấn hưng đất nước.

Văn hóa đọc của Nhật Bản không phải bỗng dưng bùng nổ vào thời Minh Trị khi đất nước được mở cửa hướng về phương Tây mà có gốc rễ sâu xa từ thời Tokugawa (1600 – 1868), từ lúc dân tộc chỉ có văn hóa võ sĩ trên chiến trường, từ lúc thầy tu – nhà sư khỏe mạnh cũng muốn ra trận để thi thố tài năng đi tìm hạnh phúc. Cách đây 300 năm, Nhật Bản đã có những con số ấn tượng về giáo dục và văn hóa đọc – hai cái gắn liền nhau.

Vì sao có những con số to lớn về giáo dục và văn hóa đọc của một dân tộc võ sĩ? 

Sự học tại Nhật Bản trước năm 1600 là độc quyền của giới quý tộc và tăng lữ nhưng đến thời Tokugawa trở thành công việc của cả nước. Đến năm 1615, tướng quân Tokugawa Ieyasu sau khi bình định được gần 300 bang (han), thiết lập nên một thể chế chính trị gần như liên bang, đã truyền lệnh cho tất cả thủ lãnh đứng đầu các bang, daimyo và cho võ sĩ, samurai rằng (Điều 1): “Bun bên tay trái, bu bên tay phải.” Bun là văn, sự học, là cây bút còn bu là nghệ thuật chiến tranh. Từ đó bushi là võ sĩ, bushido là võ sĩ đạo. Tức “quyển sách bên tay trái, thanh gươm bên tay phải.” Và văn đi trước võ để có thể trị nước lâu bền. Nhật Bản cũng có bậc thang “sĩ, nông, công, thương” nhưng ở đây sĩ không phải là kẻ sĩ mà là võ sĩ đạo.

Mệnh lệnh trên có tác dụng của một sự kiện “Big Bang” của văn hóa học và đọc sách. Các daimyo phải học văn hóa, các loại khoa học và nghệ thuật quản lý. Một daimyo có học phải đọc sách hàng ngày. Để học, họ lập ra các thư viện khắp các bang. Nhật Bản mỗi thời đều có những thư viện nổi tiếng nhưng vào thời Tokugawa, Nhật Bản có nhiều thư viện nhất.

Một điều ấn tượng nữa là chế độ Tokugawa là chế độ tự đóng kín, “tỏa quốc” (sakoku) suốt 260 năm sau khi họ đuổi hết những người truyền giáo phương Tây năm 1640 (Việt Nam năm 1630) chỉ chừa một cảng nhỏ Dejima duy nhất ở Nagasaki thông thương với Hà Lan. Họ kiểm soát nghiêm ngặt việc nhập khẩu sách để tránh sự xâm nhập của Ky Tô giáo. Nhưng trong hai thế kỷ, giới trí thức Nhật Bản đã làm được một cuộc dịch thuật vĩ đại gọi là Lan học (rangaku) để biết rõ khoa học, công nghệ phương Tây. Đó là bình minh của nhận thức, giúp Minh Trị Thiên hoàng nhanh chóng thành công.

Một sự lặp lại kỳ thú của lịch sử: châu Âu từng có cuộc dịch thuật vĩ đại thế kỷ 11 và 12 lúc đại học châu Âu ra đời để làm nền tảng phát triển khoa học và văn hóa thì tương tự ở phương Đông Nhật Bản cũng đã có cuộc dịch thuật vĩ đại của mình trong hai thế kỷ đóng cửa, giúp chuyển hệ hình tư duy kiểu phong kiến Trung Hoa sang hệ hình khoa học hiện đại phương Tây. Cuộc dịch thuật là khó nhọc và không kém phần nguy hiểm nhưng trí thức Nhật Bản đã thể hiện tinh thần trách nhiệm cao cả của mình đối với quốc gia, rằng họ không thể yêu nước trong sự vô minh như bác sĩ nổi tiếng Siguta Gempaku (1733 – 1817) nói, người tạo cú hích cho “Lan học” thành công.

Đọc sách không phải chỉ để thưởng ngoạn mà là việc làm của lòng yêu nước để phát triển đất nước và hoàn thiện con người. Đọc sách là thuộc tính của một dân tộc văn hóa có ý thức.

Một ngàn năm trước, người Nhật Bản đã học Trung Hoa. Một ngàn năm sau, họ học phương Tây. Người Nhật Bản không sợ học kẻ thù, chỉ sợ vô minh (ignorance) vì không học. 

Người Nhật Bản học sớm và học nhiều hơn Trung Hoa nhưng vẫn giữ được bản sắc, tổng hợp được văn hóa Đông Tây và Nhật Bản đã thành công.